Stećci
Stećci na području Trnova po svom izgledu I karakteristikama mogu da se datiraju u XIV I XV vijek,dok sasvim mali broj njih pripada samom početku XVI vijeka.Stilski ukazuju na vezu sa stećcima istočne Hercegovine , što može da se dovede u vezu sa migracijama stočara- Vlaha iz Hercegovine u područja južno od Sarajeva.
Umjetnost na stećcima ostavlja u cjelini vanredno snažan utisak na gledaoca.Iz nje izvire neka epska raspjevanost,koja naprosto plijeni maštu savremenog čovjeka I tjera ga u razmišljanje o jednom svijetu čija su posebna shvatanja života I smrti stvorila ovakav besmrtni ep.Teme I ukrasi na stećcima su možda opšti ili monotoni,ali pored toga gledalac neće nikada osjetiti monotoniju I zasićenost u posmatranju stećaka.Svaki novi spomenik, bez obzira ako ponavlja nebrojeno puta viđen ukras,figure ili scenuu, ponovo izaziva oduševljenje I djeluje blagotvorno svojom svježinom.
Nekropola stećaka Delijaš
Ova nekropola uvrštena je u red nacionalnih spomenika BiH I čine je 243 stećka.Leži na uzvišenju koje je putem prema selu Zabojska podijeljeno na dva dijela- istočni I zapadni.Od 243 stećka, 28 njih su sljemenjaci,a 251 su sanduci I ploče.Prema brojnosti ubraja se u deset najvećih nekropola u BiH.Stećci su orjentisani u pravcu zapad-istok I svrstani su nizove.Većina stećaka su prosječnih dimenzija , ali ima nekolimko primjeraka vrlo velikih I vrlo malih dimenzija.
Šest primjeraka je ukrašeno I to tri sanduka I tri sljemenjaka.Ukrasi na stećcima povezuju ovu nekropolu sa nekropolama iz okoline Trebinja, Nevesinja, Bileće i Stoca. Iznad ove nekropole nalazi se brdo koje narod naziva Gradina. Na Gradini se mogu pronaći kamene grupe koje podsjećaju na gromile. Vjerovatno pripadaju grupi gromila Autarijata i Glasinačkoj kulturi.Međutim, bez ozbiljnijih naučnih istraživanja je o tome teško govoriti.U okviru nekorpole nalazi se staro pravoslavno groblje.
Nekropola stećaka Ledići
Na lokalitetu Kapova selišta (Borija) u selu Ledići nalazi se nekropola sa 117 stećaka.Proglašena je nacionalnim spomenikom BiH. Položeni monoliti se javljaju u formi sanduka I sljemenjaka , a uspravni u formi krstače.Nekropola stećaka Borija pripada široj zajednici koja pripada tom prostoru.Tek na periferiji se izdvajaju manje grupe stećaka sa boljom obradom spomenika I bogatijom ukrašenošću,što indicira na process rastakanja rodovskog društva i izdvajanje manjih porodičnih zajednica.
Kao I u većini nekropola u BiH uz nekropole se vezuju I nadgrobni spomenici novijeg ukopa.U sjevernom dijelu nekropole nalazi se pravoslavno groblje u koje se sahranjuju stanovnici Ledića.
Na lokalitetu Zlatarić u Ledićima nalazi se istorijsko područje — Nekropola sa 73 stećka, koja je 2011. godine proglašena nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Stećci pripadaju vrsti položenih monolita, koji se javljaju u dvije forme: sanduk i sljemenjak. Stećci su orijentisani u prvcu sjever — jug, zapad — istok, dok manji broj u pravcu sjeverozapad — jugoistok i jugozapad — sjeveroistok.
Nekropola stećaka selo Šabići
Selo Šabići nalazi se na jugoistočnim padinama Bjelašnice,na raskrsnici puteva za naselja Rakitnica I Sinanovići.Nekropola stećaka nalazi se u samom centru sela na lokalitetu Han.Na ovom području su zastupljena rodovska groblja kao I manje nekropole pojedinih porodica.na nekropoli se nalaze 53 stećka od čega 4 ploče,27 sanduka , 12 sanduka sa postoljem, 4 sljemenjaka,4 sljemenjaka sa potoljem I dvije skupine sa nekoliko ostataka razbijenih komada stećaka.
Ukrašeno je 5 spomenika.Jedinice SFORA koje su bile locirane na ovom području su uništile I pomjerile dio stećaka I oni nikada više nisu mogli biti vraćeni na istinske lokacije.Ovim su nanijeli nemjerljivu štetu kulturno-istorijskom blagu Bosne I Hercegovine.Jedan reprezentativni primjerak stećak ukrašen je sa svih pet strana , oivčen tordiranom trakom,a sa gornje polohe urezan je mač sa nakrsnicom I jabukom.I ostale strane su takođe ukrašene.
Nekropola stećaka Kaursko groblje u selu Prečani
Nekropola sa stećcima u Kaurskom groblju u Prečanima, stari muslimanski nišani i ostaci zidova su nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Selo Prečani se nalazi u podnožju planine Treskavice, oko 15 km od Trnova. Nacionalni spomenik čini nekropola sa 184 stećka, od toga 9 sljemenjaka i 175 sanduka, klesani u obližnjem kamenolomu Gradina. Na jednom stećku urezan je natpis na neuobičajen način, odozdo prema gore, gledajući sa južne strane. U natpisu se kaže da tu leži Ivan na svojoj zemlji. Na sjevernoj, bočnoj strani stećka urezane su tri figure i drugi dio natpisa koji govori o pisaru Radiču. Prevod u cijelosti glasi: „Ovdje leži Ivan na svojoj zemlji. Bratja i družino, žalite me! Ja sam bio k'o vi, a vi ćete biti k'o i ja. Napisao Radič.“ Oblik slova u tekstu i ligature u pojedinim riječima ukazuju na to da se radi o pisaru iz XIV ili XV vijeka.
Na području Trnova, kao i u većini drugih krajeva Bosne i Hercegovine, za nekropole 4 stećka su vezana kasnija hrišćanska ili muslimanska sahranjivanja. U Prečanima, 50 m zapadno od nekropole sa stećcima, nalazi se veoma staro muslimansko groblje sa nišanima na kojima su uklesani motivi sablje, luka sa strijelom, jabuke i buzdovana. Nišani su kameni, pravougaoni ili kvadratni, ili u obliku stele. Postoji i veći broj kamenih santrača. Uz nišane, na površini od oko 300 m² su ostaci zidova nepoznatih građevina. Na jednom mjestu se razaznaje polukrug prečnika 2,20 m koji podsjeća na apsidu crkve. Zidine su neistražene.
Nekropola stećaka Umoljani, Dolovi
Područje bjelašničkog platoa je bilo naseljeno još u praistorijsko doba. Većina sela na Bjelašnici je i nastala transformacijom sezonskih stočarskih naselja, koja su se nazivala mahale, u stalna naselja, čiji su današnji stanovnici porijeklom iz Hercegovine. Naziv sela Umoljani vodi porijeklo od naziva “Humljani”. U kasnom srednjem vijeku ovo područje pripadalo je oblasti Kraljeve zemlje i upravnom kotaru Črešnjevo, unutar župe Neretve. Od 1463. godine je pod osmanskom upravom.
Umoljani su od srednjeg vijeka bili kulturno središte gornjeg toka Rakitnice, što svjedoče ostaci na Crkvini, a kasnije i džamija u Umoljanima. U Umoljanima je 1468/69. godine zabilježeno 31 domaćinstvo.
Nacionalni spomenik obuhvata 53 stećka, 11 starih nišana i ostatke stare crkve smještenih na 6 lokacija u blizini sela Umoljani:
- Nekropola 47 stećaka na lokalitetu Dolovi (6 ploča, 32 sanduka, 5 visokih sanduka i 4 sljemenjaka, od toga 12 ukrašenih),
- Jedanaest starih nišana raspoređenih na dva brežuljka iznad lokaliteta Dolovi,
- Obris mjesta gdje je bila crkva na lokalitetu Crkvina,
- Osamljeni ukrašeni stećak na brežuljku oko 500 m zapadno od lokaliteta Dolovi,
- Nekropola sa 5 stećaka u formi sanduka koji su u potpunosti utonuli (na brežuljku oko 200 m zapadno od osamljenog stećka).
Većina stećaka na ovim lokalitetima izrađeni su od lokalnog kamena, imaju oblik ploče, sanduka i sljemenjaka. Znatan broj stećaka ukrašavaju figuralna i simbolička obilježja (tordirana vrpca, dvostruka vrpca od cik-cak linija, linije rađene u vidu reljefnih ispupčenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa spiralama, stilizovani krst, latinski krst, štit, mač, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog kultnog plesa sa osam ljudskih figura, zatim predstava stilizovanog stabla sa dva para spiralnih zavoja koji se simetrično povijaju, te ukras rozete).
Nišani imaju dvije osnovne forme: pravougaoni oblik sa piramidalnim završetkom i oblik stele. Nastali su u drugoj polovini XV i prvoj polovini XVI vijeka. Ukrašeni su motivima vrpce i polulopte.
Stećci se nalaze na listi UNESCO svjetske baštine.
Staro groblje Harem
Staro groblje zvano Harem kod trnovskog naselja Turovi najilustrativnije oslikava starost istoimenog naselja. Na ovom prostoru brojne su nekropole srednjovjekovnih nagrobnih spomenika. Zanimljivo je da se u Haremu nalazi stari nišan koji ima odlike heretičke crkve Bosanske.
Na jednoj strani nišana jasno se prikazuje muškarac u srednjovjekovnoj kratkoj haljini (čiju ilustraciju možemo vidjeti na stećcima), dok su mu pored glave sunce i mjesec kao simboli dvije slike svijeta. S druge strane je uklesana zemlja. Uz ovaj nišan su raštrkani stari šehidski nišani na kojima su jasno uklesani mačevi, sablje i sjekire i buzdovani.
